تفسیر سوره بقره آیه 26

همانا خداوند از اينكه به پشه‏اى (يا فروتر) يا بالاتر از آن مثال بزند شرم ندارد، پس آنهايى كه ايمان دارند مى‏دانند كه آن (مثال) از طرف پروردگارشان به حقّ است، ولى كسانى كه كفرورزيدند گويند: خداوند از اين مثل چه منظورى داشته است؟ (آرى،) خداوند بسيارى را بدان (مثال) گمراه و بسيارى را بدان هدايت مى‏فرمايد. (امّا آگاه باشيد كه) خداوند جز افراد فاسق را بدان گمراه نمى‏كند.

نكته‏ها:

كلمه «بعوض» به معناى پشه ريز است و ريشه‏ى آن از «بعض» مى‏باشد كه به جهت كوچكى جثّه به آن اطلاق شده است. «1»

مثال‏هاى قرآن، براى همه‏ى مردم است و از هر نوع مثلى نيز در آن آمده است: «وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِي هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ» «2» البتّه اين مثل‏ها را نبايد ساده انگاشت، زيرا دانشمندان، حقيقت و باطن آن را درك مى‏كنند: «وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما يَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ» «3» در مثال زدن، تذكّر، تفهيم، تعليم، بيان و پرده‏بردارى از حقايق نهفته است و در كتاب‏هاى آسمانىِ پيشين نيز همانند تورات و انجيل و در سخنان رسول اكرم و اهل‏بيت عليهم السلام فراوان ديده مى‏شود. در تورات بخشى به نام «أمثال سليمان» وجود دارد.

بعضى از مخالفان اسلام كه از برخورد منطقى و آوردن مثلِ قرآن عاجز ماندند، مثال‏هاى قرآن را بهانه قرار داده و مى‏گفتند: شأن خداوند برتر از آن است كه به حيواناتى چون مگس يا عنكبوت مثال بزند. «4» و اين مثال‏ها با مقام خداوند سازگار نيست. و بدينوسيله در آيات‏

قرآن تشكيك مى‏ كردند. خداوند با نزول اين آيه به بهانه‏ گيرى‏هاى آنان پاسخ مى‏دهد.

سؤال: آيا خداوند گروهى را با قرآن و مثال‏ هاى آن گمراه مى ‏كند؟

پاسخ: خداوند كسى را گمراه نمى‏ كند، بلكه هركس در برابر حقايق قرآن بايستد، خود گمراه مى‏ شود و بدين معنى مى‏ توان گفت: قرآن، سبب گمراهى او گرديد. چنانكه در پايان همين آيه مى‏فرمايد: «وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ» يعنى فسق مردم سبب گمراهى آنان مى ‏شود.

راستى مگر مى ‏شود خداوند مردم را به ايمان تكليف كند، ولى خودش آنان را گمراه كند!؟ و مگر مى‏ شود اين همه پيامبر و كتب آسمانى نازل كند، ولى خودش مردم را گمراه كند!؟ مگر مى‏ شود از ابليس به خاطر گمراه كردن انتقاد كند، ولى خودش ديگران را گمراه كند!؟

گرچه در اين آيه، هدايت و گمراهى بطور كلّى به خداوند نسبت داده شده است، ولى آيات ديگر، مسئله را باز نموده و مى‏ فرمايد: «يَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ أَنابَ» خداوند كسانى را هدايت مى ‏كند كه به سوى او برود. و «يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ» كسى ‏كه به دنبال كسب رضاى او باشد. و «الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا» آنان كه در راه او جهاد كنند. و كسانى كه با اختيار خود در راه كج حركت كنند، خداوند آنان را به حال خود رها مى ‏كند. مراد از گمراه كردن خدا نيز همين معناست. چنانكه درباره كافران، ظالمان، فاسقان ومسرفان‏جمله «لا يهدى» بكار رفته است.

پيام ‏ها:

1- حيا و شرم در مواردى است كه كار شرعاً، عقلًا يا عرفاً مذموم باشد. امّا در بيان حقايق، شرم و خجالت پسنديده نيست. «لا يَسْتَحْيِي»

2- حقايق والا و مهم را مى‏ توان با زبان ساده ومثال بيان نمود. «أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا»

3- مؤمن كلام خدارا باور دارد و مطيع آن است. «فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ»

4- مثال‏هاى قرآن، وسيله تربيت و رشد است. «فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ»

5- مثال‏هاى قرآن، حقّ و در مقام بيان حقايق است. «أَنَّهُ الْحَقُّ»

6- انسانِ حقيقت ‏جو، از هر نورى راه را مى‏يابد، ولى شخص بهانه‏گير و اشكال‏تراش، به هر چراغى خرده مى‏ گيرد. «ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا»

7- كفر و لجاجت، عامل بهانه‏گيرى است. «ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا»

8- فسق، موجب گمراهى ومانع شناخت حقايق است. «وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ»

9- مثال‏هاى قرآن، وسيله هدايت يا ضلالت است. «يُضِلُّ بِهِ، يَهْدِي بِهِ»

10- خداوند، پيمان‏ شكن را فاسق و فاسق را گمراه مى ‏كند. «وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ»

------------------

تفسیر برهان ج 2 ص 239

... به حضرت امام محمد باقر (ع) گفتند: برخی کسان که خود را دوستدار شما می دانند گمان می کنند منظور از پشه علی (ع) و منظور از فراتر از آن یعنی مگس، محمد (ص) است. حضرت فرمودند: آنان چیزی در این باره شنیده اند اما در جای خود قرارش نمی دهند. روزی رسول خدا (ص) در کنار (ع) ایستاده بود ناگهان شنیدند که کسی می گوید: هرچه خدا و محمد بخواهند و کس دیگری می گوید هرچه خدا و علی بخواهند. رسول خدا به آنها فرمودند: محمد و علی را با خدای متعال یکی نکنید بلکه بگویید: هرچه خدا بخواهد سپس محمد بخواهد و هرچه خدا بخواهد سپس علی بخواهد خواست خداوند خواست چیره است که هیچ چیز با آن برابری و هم پایی و نزدیکی نمی کند و محمد رسول خدا در برابر خداوند و قدرت او تنها همچون مگسی است که در این جاده های فراخ در پرواز است و علی (ع) در برابر خداوندو قدرت او تنها همچون پشه ایست که در تمامی این جاده ها در پرواز است. جز اینکه لطف خدای متعال بر محمد و علی آنچنان است که لطف او بر تمامی بندگانش با آن همسان نشود. این چیزی است که رسول خدا (ٌ)در چنین جایگاهی با یاد کردن پشه و مگس فرمود. ....